म्याग्दी,२७ असोज। म्याग्दीको बेनी नगरपालिका र आसपासका गाउँहरूमा सूचना प्रवाह गर्न परम्परागत कटुवाल प्रथाले धरै समयदेखि निरन्तरता पाउँदै आएको छ। आधुनिक सञ्चारका साधनहरू इन्टरनेट, मोबाइल र रेडियो गाउँसम्मै पुगे पनि, कटुवाल प्रथा यथावत छ। ६० वर्षीय दिलबहादुर दमाईं र ७१ वर्षीय भीमबहादुर विक जस्ता व्यक्तिहरू सूचना र सामाजिक सन्देश गाउँलेसम्म पुर्याउन अहोरात्र खटिरहेका छन्।
कटुवालको भूमिका र कार्यशैली
कटुवालहरूको मुख्य जिम्मेवारी गाउँका विशेष सूचनाहरू पाहुनाको आगमन, सरसफाइ कार्यक्रम, भेला, बैठक, र चाडपर्व आदिको सुचना गाउँभर पुर्याउनु हो। प्रत्येक शनिबार सरसफाइ अभियानको लागि, उनीहरूले कर्नाल (सिङ्गा) फुक्दै गाउँलाई जागरुक बनाउँछन्। विशेषगरी चाडपर्वका समय, जस्तै दशैंमा, उनीहरूलाई व्यस्तता झन् बढ्छ। दिलबहादुर भन्छन्, “हामीलाई चाडबाडमा बाटोघाटो सफा राख्न र रक्सी सेवन नगर्न विशेष सूचना दिनैपर्छ।”
आर्थिक संघर्ष र जीवनको कठिनाइ
परम्परागत रूपमा कटुवालहरूलाई ज्याला स्वरूप अन्न दिइन्छ। दिलबहादुर र भीमबहादुरलाई हरेक घरधुरीबाट वर्षमा दुई पाथी अन्न मात्रै प्राप्त हुन्छ, जसले उनीहरूको जीविकोपार्जन गर्न हम्मे-हम्मे पर्छ। दिलबहादुर भन्छन्, “कतिपय दिन त सूचना पुर्याउन निस्किंदा भोकै हिँड्नुपर्छ र गाउँभर डुल्दाडुल्दै जहाँ पाइन्छ, त्यही खानुपर्छ।”
उनको परिवारमा आर्थिक सङ्घर्ष अझ गहिरो छ। छोराको उपचारको क्रममा मृत्यु भएपछि, अपाङ्ग श्रीमती र दुई नातिलाई पाल्नुपर्ने जिम्मेवारी उनकै काँधमा छ। “पेटभरि अन्नसमेत नपुग्ने अवस्थामा ऋण तिर्न र नातिको उपचार गर्न धौधौ छ,” उनी गुनासो गर्छन्।
आधुनिकीकरण र प्रोत्साहनको आवश्यकता
कटुवाल प्रथालाई जीवित राख्न र प्रभावकारी बनाउन गाउँलेहरूबाट हाते-माइकको सुविधा माग गरिएको छ। दिलबहादुर लगायतले परम्परागत अन्नबालीको सट्टा नगद पारिश्रमिक दिन आग्रह गरिरहेका छन्। यसले परिवारको खर्च व्यवस्थापनमा थप सहजता ल्याउने उनीहरू बताउँछन्। बेनी नगरपालिका-९ का वडा अध्यक्ष चक्र केसीले दिलबहादुरको इमान्दारिता र कामको प्रशंसा गर्दै, “हामी उहाँको कामलाई थप प्रोत्साहन र सहयोग गर्नेछौं,” भनेका छन्।
निष्कर्ष
कटुवाल प्रथाले गाउँहरूमा सूचना प्रवाहको महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको भए पनि, यो प्रथा समयानुकूल आधुनिकीकरण गर्न आवश्यक देखिन्छ। प्राविधिक सहायतासँगै नियमित र सम्मानजनक पारिश्रमिक नदिएसम्म कटुवालहरूको जीवन कठिनाइमै रहनेछ। सूचना दिने यो परम्परागत कर्मप्रति समुदायको सम्मान रहे पनि, जीविकोपार्जनका लागि थप विकल्प खोज्न र सहयोग पुर्याउन स्थानीय तहले विशेष पहल गर्न जरुरी छ।
